Država kao sociološki fenomen

DRŽAVA

Država je najznačajnija politička ustanova i organizacija globalnog društva, čiji je cilj da zaštiti i unapredi društveni poredak. Taj cilj država ostvaruje legitimnim monopolom fizičke prinude kojim raspolaže poseban aparat javne vlasti.

Teorije o nastanku, elementima i prirodi država:

Teorija o božanskom poreklu vlasti je teorija po kojoj je vladar predstavnik Boga na zemlji a "svaka vlast je od Boga".

Patrijahalna teorija nastoji da objasni vlast vladara kao produženja vlasti starešine patrijarhalne porodice.

Teorija društvenog ugovora polazi od pretpostavke da ljudi svojim ugovorom stvaraju državu da bi uspostavili poredak u društvu kakav im odgovara.

Teorija sile shvata državu kao nešto sto je društvu nametnuto silom, po ovoj teoriji država je prirodna i večita ustanova.

Teorija klasnih sukoba (marksistička) nastanak države objašnjava raslojavanjem ljudske zajednice na bogate i siromašne i stvaranje aparata državne prinude.

Dirkemova teorija o nastanku države je shvatanje države kao društvene pojave koja ima "duboke korene koji sežu u dubinu društvenih odnosa".

Objasnjenju suštine države kao ustanove, doprinosi analiza njenih osnovnih elemenata:

1)Teritorija – država je teritorijalna zajednica ljudi sa precizno omeđanim granicama.

2)Stanovništvo – naseljava teritoriju, poštuje uspostavljenu vlast i prihvata njenu politiku.

3)Javna vlast – država kao ustanova i vrhovna vlast na određenoj teritoriji upravlja društvom oslanjajući se na sva sredstva koja su pravno propisana (fizička prinuda).

4)Oporezovanje – za održavanje sistema javne vlasti potrebna su određena sredstva koje država ubire na različite načine od građana: raznim porezima i taksama i sl.(stvaranje novcanih fondova)

Država nastaje kao rezultat razvoja i usložnjavanja ljudskog društva, a svojom pojavom doprinosi i unapređuje društveni život ljudi i još ga čini složenijim.

 U  interesu je svakog složenog oblika društva u kome ima mnogo drustvenih grupa sa razlicitim interesima da postoji i deluje država kao jednstvena političa ustanova i organizacija čija je osnovna funkcija održavanje, funkcionisanje i razvijanje određenog društvenog pokreta.

Na osnovu ekonomsko-klasne strukture državu delimo na različite tipove: robovlasničku, feudalnu, kapitalističku i socijalističku.

Svaki od tipova ima različito konkretno ispoljavanje:

1)prema organizaciji vrhovne vlasti  razlikuju se monarhija i republika

2)prema obliku državnog uređenja dele se na unitarne i složene (federacija ili konfederacija)

3)prema političkom nosiocu suverene vlasti drzave mogu biti demokratije (vlast naroda) i autokratije (vlast pojedinca ili manje grupe nad društvom)

.Država - nastanak i funkcije

Država je deo pravno političke nadgradnje društva. Postoje razne fiziološke, sociološke i pravne teorije o državi i njenom nastanku. Država je društvena kategorija nastala na određenom stupnju razvoja proizvodnih snaga i društvene podele rada. U prvom obliku ljudskog društva, tj. u prvobitnoj zajednici ne postoji država. To je društvo u kome ne postoji klasno izdiferencirani delovi, u kome ne postoji zajedničko vlasništvo na sredstvima za proizvodnju i nizak stupanj podele rada. Kako ne postoji privatno vlasništvo, nije postojala ni mogućnost delovanja društva. Tek u poslednjoj višoj fazi, usavršavanjem sredstava za rad, dolazi do nove podele rada, što dovodi do stvaranja viška proizvoda i mogućnosti njihovog stvaranja, što je sve skupa preduslov za rađanje elemenata budućeg novog, prvog klasnog društva. Stvaranjem klasa stvoreni su suprotni interesi. Morala se stvoriti sila koja će pokušati uskladiti te interese i klasno pocepano društvo održati na okupu. Ta sila je država. Dakle, država je institucija prvog klasnog društva robovlasništva. Nastala je na onom stupnju razvoja proizvodnih snaga kada je proizvodnja dostigla takav stupanj da bi se mogao stvoriti višak proizvoda. U ovoj fazi razvoja ljudskog društva, izvršena je najveća društvena podela rada na umni i fizički rad. Dugo vremena u teoriji se izjednačavaju pojmovi države i društva. Takvo shvatanje egzistiralo je sve do pojave teoretičara prirodnog prava i društvenog ugovora.

Prva država stvorena je sa ciljem da pokuša ublažiti klasne suprotnosti i tako klasno pocepano društvo održi na okupu. Drzava je instrument vladajuće klase koja pomoću nje nastoji da održi postojeće društvene odnose. Njen je zadatak da reprodukuje postojeći način proizvodnje i tako omogući vladajućoj klasi opstanak na vlasti. Državu kao centralizovanu birokratsku vlast stvara vladajuća klasa sa ciljem da joj služi kao aparat za očuvanje postojećih odnosa. Dakle, državu ljudi, odnosno vladajuća klasa stvara s ciljem da joj služi, međutim, cilj svake države, tj. tog birokratskog aparata je da iz sluge preraste u gospodara. Svaka država ima svoje osnovne funkcije.

Njena osnovna funkcija je:

- da zaštiti postojeći način proizvodnje,

- obezbedi vlast vladajućoj klasi.

- zaštita privatne svojine,

- obezbjeđenje nesmetanog procesa upravljanja, intervencija u privredi, radi obezbeđenja opštih društvenih uslova koji omogućuju postojeću društvenu reprodukciju, - donošenje i usvajanje usvajanje normi za regulisanje svojih  odnosa sa drugim državama u međunarodnim relacijama. Elementi države su:

-Teritorija - doseže dokle doseže njena vlast i ona je trodimenzionalna. Obuhvata: površinski deo, kopneni deo, teritoriju u visinu do beskonačnosti i u utrobu zemlje do središta.

- Narod jedne države čine: stanovnici jedne države koji su njeni državljani, stanovnici te države sa dvojnim državljanstvom i stranci te države bez državljanstva (apatridi).

Vlast čine organi administracije: - vojska, policija, carine itd. Vlast se ostvaruje sredstvima prinude.

Tipovi države

Kriterijum za klasifikaciju osnovnih tipova države je karakter ekonomske strukture odgovarajućeg klasnog društva. Svaki tip države ima vrlo različite forme u kojima se konkretno ispoljava, kao što su:

- po obliku vladavine: - monarhija i republika,

- po obliku političkog režima: - posredne i neposredne demokratije.

- po obliku organizacije vlasti: - centralistički i decentralistički.

- po obliku uređenja: - federacija, konfederacija i unutarnji oblik uređenja.

Bez obzira kakvu će konkretnu formu poprimiti određeni tip države, on uvek ima kao svoj sadržaj diktaturu vladajuće klase koja u svojim rukama ima sredstva za rad i želi da sačuva ekonomsku eksploataciju ili se bori za podruštvljavanje proizvodnih snaga i za ukidanje eksploatacije. Postoje i tzv. natklasne države, koje ne zastupaju interese određene klase, već stoje iznad klasnih interesa.

Jedan od najpoznatijih savremenih politikologa, Dejvid Held, savremene oblike moderne države razvrstava u četiri kategorije:

-Ustavna država – u kojoj su definisani oblici i granice delovanja države

-Liberalina država u kojoj su ustavnost, privatna svojina konkurentna tržišna ekonomija i izrazito patrijahalna porodica njene osnovne karakteristike.

- Pretstavnička demokratija je treća varijanta moderne države. Odluke koje utiču na zajednicu donose predstavnici koji su izabrani od naroda da bi upravljali u okviru vladavine prava.

- Jednopartijska politička zajednica koja je donedavno bila u bivšem Sovjetskom Savezu i istocnoevropskim državama. Jedna partija je legitiman izraz sveopšte volje zajednice.

Pravna država

Pravna država je ustanova i organizacija koja se temelji na sistemu pravnih normi kojih se svi pridržavaju, a kojima su zaštićena individualna i kolektivna prava i slobode. Takva držva podrazumeva demokratsku proceduru donošenja, kontrole, primene i izmene propisa. U ovakvoj državi postoji pravna sigurnost građana u pogledu svih aspekata funkcionisanja pravnog poretka. Pravna država postoji ako postoji "vladavina prava", podela vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, i ukoliko svaka od grana vlasti ima svoju samostalnost u okvirima koje predviđaju ustav i zakon.

Demokratija

U savremenom društvu demokratija je postala dominantan oblik vladavine.

Postoje brojna određenja pojma demokratije, ali kada je reč o državi, demokratija označava politički režim u kojem svi građani ravnopravno i putem slobodnog izražavanja svoje volje učestvuju u odlučivanju kako će se upravljati državom

U zavisnosti od toga da li se demokratija shvata, pre svega, kao sistem odlučivanja u kome građani neposredno donose odluke ili to čine preko odredjenih predstavnika, razlikuju se dva osnovna modela demokratije: neposredna i predstavnička.

Neposredna demokratija je izvorni tip demokratije kakav je postojao u antičkoj Grčkoj. Slobodni građani su neposredno učestvovali i donosili odluke o političkim i drugim državnim poslovima.

Najznačajnija institucija neposredne demokratije je referendum na kome se građani tajno izjašnjavaju o nekom značajnom društvenom pitanju, kao što su ustav, teritorijalna pitanja, pristupanje Evropskoj uniji i druga pitanja.

Predstavnička demokratija je obeležje modernog doba tako da je već utemeljena u zemljama Zapada, a da je široko prihvaćena u bivšim socijalističkim zemljama Evrope, kao i u nekim drugim zemljama širom sveta (zemlje u razvoju). U političkom sistemu predstavničke demokratije u donošenju odluka u ime građana učestvuju izabrani predstavnici.

Pitanje ko se sve može ubrajati u „građane˝ bilo je povezano sa postizanjem opsteg prava glasa za sve građane tokom devetnaestog i dvadesetog veka. Liberalna demokratija je dobila savremeni oblik u građanskom društvu, uz ispunjenje odredjenih uslova sadržanih u ustavu i drugim pravnim aktima, koji se u osnovu mogu izraziti na sledeći način:

-vlasti počiva na volji građana izraženoj neposredno na opštim slobodnim i pravednim izborima preko opšteg prava glasa,

-garancija osnovnih ljudskih prava i slobode građana,

-na čelo podele vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku,

-vladavina prava,

-politički pluralizam (višepartijski sistem),

-odgovornost predstavnika i mogućnost njihovog opoziva ukoliko ne uživaju poverenje biračkog tela,

-sloboda mišljenja, udruživanja i informisanja,

-demokratski tim političke kulture

U praksi socijalističkih drzava postojala je treća varijanta demokratije kao socijalistička demokratija.

Socijalistička demokratija trebalo je da se ostvaruje kao neposredna, stvarna ekonomska i politička demokratija, i da na taj način ostvari prednosti nad buržoaskom demokratijom. I pored toga što su neki elementi bili proklamovani ustavima socijalističkih zemalja, ona nije mogla da se ostvari u uslovima jednopartijskog sistema

U novijoj istoriji demokratija se često označava i kao vladavina većine.

Međutim, odnos većine i manjine nije sasvim jednostavan, kako to na prvi pogled izgleda. Prvo, pojam većine podrazumeva da je to više od polovine nekog političkog tela. Situacija je dosta složenija kada postoji veliki broj stranaka (kao u našoj zemlji) i kada se za učešće u vlasti prave široke koalicije i sa manjim strankama koje nemaju veću podršku birača.

Zaključak

Država je kroz istoriju prolazila kroz različite oblike organizovanja i pokazala može da ima mnogo negativnih karakteristika, ali da je jedini način da se društvo organizuje državna organizacija. U istinski demokratskim državama postoji težnja da država služi svim gradjanima u zaštiti njihovih prava i interesa, a ne više da služi interesima viših grupa ili klasa.

Država u modernom smislu reči sve više gubi represivnu funkciju i dobija socijalnu funkciju koja se izražava kroz termin „država blagostanja˝. Država je kroz istoriju težila apsolutnnoj nezavisnosti i smatrala je druge države svojim „protivnicima˝, dok u novije doba države shvataju da samo međusobnom saradnjom i udruživanjem u različite saveze, unije, kao i kroz međusobne organizacije, mogu da postignu mnogo više nego nadmetanjem sa drugim državama. Istinski cilj država bio bi u budućnosti da je svaki građanin ne posmatra više kao nekoga ko će da ograničava njegova prava. Moderna država treba da čini sve da svojim građanima pruži podsticaj u svim sferama života, tako što će im omogućiti nesmetan razvoj i napredak. Država sve više teži ka ostvarivanju kulturnih i naučnih ciljeva. Država više ne gleda samo sebe nego shvata da će moći da se razvija samo ako i njene susedne države teže istim ciljevima i sveukupnom progresu.